Facebook'ta takip et.Twitter'da takip et. Abone Ol!
BÝZÝM ÝRAN
Yaptýklarýmýz, Yayýnlarýmýz
2019-09-27 15:50

BÝZÝM ÝRAN

Ýran’da Yaþayan Türkler;

    Ýran topraklarý, tarihin hiçbir döneminde, etnik, siyasal, kültürel, sosyal ve diðer alanlarda tek yönlü bir ülke görüntüsüne sahip olmamýþtýr. Ülkede farklý etnik gruplarýn olmasý, bu ülke toplumunu siyasi, kültürel, dilsel ve diðer alanlarda da karmaþýk hale getirmiþtir. Ancak, 1925 yýlýnda iktidarý Kaçar Hanedanýndan alan Pehlevi ailesi uyguladýðý politikalarýyla, Ýran toplum yapýsý, "Fars kimliði" baþat konuma getirilerek, deðiþtirilmeye çalýþýlmýþtýr. 1979 yýlýnda yapýlan Ýran Ýslam devrimiyle bu politikalarda önemli bir deðiþiklik olmamýþtýr.

    Ýran Türklüðü ve Ýran’da yaþayan Türkler hakkýnda çok fazla araþtýrma yapýlmamýþ, ilk defa W. Barthold, Ýran’ýn Tarihi Coðrafyasýna dair yayýnladýðý kitabýnda daðýnýk olsa da ilk bilgileri vermiþtir. Bu kitabýn Farsça tercümesi Tarhan’da yayýnlanmýþtýr.

Ýran’da Türk varlýðýnýn ortaya çýkma korkusu, Batý ülkeleri ile Farslarýn iþine gelmemiþ, Ýran’daki Türk varlýðýný devamlý inkâr etmiþlerdir. Bu politikalarý ile de bölgede uzun dönemli bir siyaset ve hâkimiyet yürütebilmiþlerdir.

    Ýran, çok eski zamanlardan beri bir Türk yurdu olmuþtur. Anadolu’nun Türkleþmesinden önce Ýran Türkleþmesini tamamlamýþ, Anadolu’nun Türkleþmesinde önemli katkýlarda bulunmuþ ve üs görevi üstlenmiþtir.(1)

    Türklerin Ýran’daki varlýklarý miladi baþlarýna kadar uzanmaktadýr. Ýran’a yapýlan ilk Türk göçleri ve yerleþimlerinin miladi baþlarýnda "Kýrmýzý" ve "Ak Hun" gruplarýnýn gelmeleriyle gerçekleþtiði bilinmektedir. (2)

   Türkler Ýran’da, Sakalardan Gaznelilere, Selçuklulardan Karakoyunlu ve Akkoyunlulara, Safevilerden Kaçarlara kadar 950 yýldan fazla pek çok Türk Devlet ve hanedanlarý ile hüküm sürmüþlerdir.

    Türk akýncýlarý Ýran’a iki koldan, Kafkasya ve Amu-derya üzerinden gelmeye baþlamýþlardýr. Türklerin Ýran’la temaslarýnýn M.Ö. 4ncü yüzyýla kadar gerilere gittiðini, Bizans, eski Pehlevi, Gürcü, Ermeni ve Alban kaynaklarýnda yer alan birçok bilgi kanýtlamaktadýr. (3)

    10ncu yüzyýlýn son çeyreðinden 20nci yüzyýlýn ilk çeyreðine kadar Ýran’da kesintisiz hâkimiyet süren Türkler, bu hâkimiyetleri sýrasýnda Orta Asya’dan göç eden Türk kabilelerini iskân ederek Ýran’ý bir Türk ülkesi haline getirmiþlerdir.  

  Bunlar

    * Gazneliler Devleti (963-1189)

    * Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu (1037-1194)

    * Ýl Denizliler Devleti (1136-1225)

    * Harzemþahlar Devleti (1091-1231)

    * Timur Ýmparatorluðu (1370-15079

    * Karakoyunlu Devleti (1375-1469)

    * Akkoyunlular Devleti (1468-1503)

    * Safevi Devleti (1501-1736)

    * Kaçar Devleti ( 1796-1925)

    1925 yýlýna kadar devlet bazýnda Ýran’ýn asli unsurlarý olarak kabul edilen Türkler, 1850 yýlýndan itibaren, Ýran’da geliþen bir dizi siyasi olaylar nedeniyle itibar kaybetmeye baþlamýþlardýr. 1925 yýlýnda Ýran’da Pehlevi hanedanlýðýnýn iktidarý ile birlikte, iktidar yapýsýnýn “Pan-Ýranist” ve “Fars milliyetçisi” söylemlere göre þekillenmeye baþlamasý, Türkleri karþý cephede yer almaya zorlamýþtýr. (4)   

    Asýrlar boyunca Türklerin yönetiminde kalan Farslar, 1925 yýlýnda Kaçar Hanedanlýðýnýn sona ermesiyle yönetimi ele geçirdiler. Bu tarihten itibaren de olasý bir Türk milliyetçiliðini kendi yönetimleri için bir tehlike olarak gördüler ve baþta Azeriler olmak üzere Ýran’daki Türkler/Türkmenler üzerinde sistemli bir asimilasyon politikasý uygulamaya baþlamýþladýr. (5)      

    Türkmenistan, Çarlýk Rusya`sý ve Ýran arasýnda 1881 Aralýk ayýnda imzalanan bir antlaþma ile iki ülke arasýnda paylaþýlmýþtýr. Bu tarihten itibaren, Çarlýk Rusya`sý içinde kalan Türkmen topraklarýnda yaþayan Türkler, genel bir adla "Türkmenler" olarak varlýklarýný devam ettirirlerken, Ýran sýnýrlarý içinde kalanlar ise, aþiret yapýsý içinde etnik ve milli oluþumlarýný gerçekleþtiremeden Ýran`da yaþamaya devam etmiþler ve "Ýran Türkmenleri" olarak anýlmýþlardýr. (6)

    Ýran nüfusunun 80 milyona yakýn olduðunu söylemek mümkündür. Ýran nüfusunun yüzde 98`i Müslüman olup, bunun yüzde 90’ý Þii, yüzde 10’u ise Sünni’dir. Söz konusu nüfusun iki ana unsuru ise Farslar ve Türklerdir. Bu iki unsurun genel nüfusa oranlarý yüzde 85 civarýnda olup, geri kalan yüzde 15’lik kesimi ise, Araplar, Kürtler, Beluciler, Hýristiyanlar, Yahudiler ve diðerleri oluþturmaktadýrlar.  Ýran`da yaþayan Türklerin nüfusu ile ilgili kesin bir rakam olmamakla birlikte, 42’sini yaklaþýk 35,5 milyonunu Türkler teþkil etmektedirler. (7)

    Görüldüðü gibi Ýran tarih ve nüfus itibariyle tamamen bir Türk ülkesidir. Bugün Ýran’da Fars azýnlýðýnýn

Türk çoðunluðuna tahakküm ettiði bir devir yaþanmaktadýr.

    Özellikle Þah döneminden itibaren Fars dili ve kültürü etkisi altýna zorla sokulan Türkler, özellikle Türk dili, eðitimi ve yayýnýn yasaklanmasýndan sonra birçok direniþ göstermelerine raðmen baþarýlý olamamýþlardýr.

    Bütün bunlara raðmen, Ýran’da Türk nüfusu ve Türkçe konuþan halklar konusunda Fransýz Seyyah “Chardin” Safeviler dönemi Ýran ordu dilinin Türkçe olduðunu, Ýran’ýn güney ve batý sýnýrlarýndan baþlayarak eski Partlar memleketinin daha ötesine kadar, Farsçadan daha çok Türkçe konuþulduðunu belirtmektedir. 18nci yüzyýlýn ilk yarýsýnda seyyah “Olearius”un, Derbent’de Dede Korkut hikâyelerini duymasý, A. Chodzko’nun Ýran sarayýnda Köroðlu hikâyelerinin okunduðunu belirtmesi, Ýran’da Türklerin ne kadar etkili olduðunu göstermektedir.

 Geldikleri tarihlerde Ýran’ýn her tarafýna yayýlan Türkler, daha sonralarý Fars rejiminin baskýlarý nedeniyle genellikle dört bölgede yoðunlaþmýþtýr.

    1. Kuzeybatý bölgesinde; Afþar, Bayat, Begdili, Bayýndýr, Kýpçak, Halaç, Tekeli, Þamlý, Usanlý, Ýspirili, Kara Gözlü, Buçarlý, Akkoyunlu, Karakoyunlu, Rumlu, Ustaclu,

    2. Kuzeydoðu bölgesinde; Türkmen, Geraylý, Temirtaþ, Çaðatay, Celayir, Karþý Kuzey, Afþar ve Bayat,

    3. Orta bölgesinde; Þahseven, Azerbaycan Türkleri, Türkmenler, Avþarlar.

    4. Güney bölgesinde; Kaþkayi, Hamse, Huzistan, Kirman ve Ýsfahan Türkleri yaþamaktadýr.

    Ýran içinde tarihten bugüne dökülen Türk kaný, Turan coðrafyasýnýn diðer bölgelerinden az deðildir. 1905 yýlýnda Settar Han, 1920’de Þeyh Muhammed Hýyabani, 1944-1945 yýlýnda Mir Cafer Piþeveri baþkanlýðýndaki Azerbaycan millî hükümeti ve 1995 yýlýnda Güney Azerbaycan millî uyanýþ hareketi olarak, dört baþlýk altýnda toplanan Güney Azerbaycan millî hareketi, her döneminde binlerle ifade edilen sayýlarda þehit vermiþtir.

    "Biz istiyoruz ki, ülkede hüküm süren hakiki millet olsun. Biz de halen meþrutiyet rejimi vardýr. Bu meþrutiyet rejimini hayata geçirmek ilk adýmdýr ki, bu adýmý biz atmalýyýz. Biz, sözü iþe çevirmeliyiz. Meþrutiyeti dilimizde deðil, bütün idarelerimizde yerleþtirmeliyiz. Biz, Tebriz þehrinden baþlayarak bütün Ýran’da arzularýmýzý yerine getireceðiz.” 1919 yýlýnda büyük önder Þeyh Muhammed Hýyabani, Ýran Türklüðünün hedeflerini bu sözleriyle açýklamýþtýr.

    Güney Azerbaycan 2nci Dünya savaþý sýrasýnda baðýmsýzlýðýný ilan etmiþ ve Güney Azerbaycan Milli Hükümetini kurmuþlardýr. Bu dönemde milli ordu kurma, toprak reformu, kültür iþlerinin Türkleþtirilmesi yolunda büyük çabalar harcanmýþ, ancak Ýngiliz, Rus ve Ýran etki ve baskýlarý nedeniyle bu giriþimlerden sonuç alýnamamýþtýr. (8) 1945 yýlýnda kurulan Güney Azerbaycan Milli hükümet 1946 yýlýnda yýkýlmýþtýr.

    1978-1979 yýllarýnda Ýran’da meydana gelen rejim deðiþikliði büyük ölçüde Azerbaycan Türklerinin çaba ve mücadeleleri ile gerçekleþmiþtir.

Fakat devrim sýrasýnda vaat edilenler daha sonra büyük ölçüde unutulmuþtur. 1979 Anayasasý’nýn açýklanmasý ile birlikte Türklere fazla bir hak tanýnmadýðý ortaya çýkmýþ, bunun üzerine de Türklerin %80’ne yakýn bir kýsmý anayasa oylamasýna katýlmamýþtýr. Anayasa oylamasýnýn ardýndan Türk bölgelerinde gösteri ve ayaklanmalar baþlamýþ, Tebriz’de resmi daireler Türklerce iþgal edilmiþtir.

    Ýran yetkilileri bu ayaklanmalarý Türk önderlerin telkin ve desteði ile zorlukla bastýrabilmiþ, duruma hâkim olduktan sonra da Ayetullah Þeriat Medari, Mehdi Bazargan ve diðer Türk devlet adamlarý devre dýþý býrakýlmýþtýr. Anayasada verilen küçük haklar da unutularak Türklere baskýlar her geçen gün artmaya baþlamýþtýr. Þahlýk rejiminde yürütülen asimilasyon politikasý yeni Ýran Ýslam devleti tarafýndan da aksatýlmadan yürütülmüþtür.

   Her zaman Ýran bütünlüðünü savunan Türkler, Ýran-Irak savaþýnda ülkeyi savunmuþlar. Savaþtan sonra Ýran Türkleri medeni haklarýný elde etmek için çeþitli kültürel etkinlikler düzenleseler de Ýran devleti bunu görmezlikten gelmiþtir. Hiçbir kültürel hakka sahip olmayan Türkler Tarhan rejimi tarafýndan hor görülmüþ ve her türlü hakarete uðramýþtýr. Sonunda Tahran’dan yayýnlanan Ýran gazetesinde Türkleri ”hamam böceði” yerine koymasý, bardaðý taþýran son damla olmuþ, Azerbaycan Türklerinin yaþadýðý kentler baþta olmak üzere birçok kentlerde ayaklanmalar olmuþ. Ayaklanmalarda halkýn üzerine ateþ açýlmasýyla 55 kiþi þehit, yüzlerce yaralý ve binlerce tutuklamalar olmuþtur.

Güney Azerbaycan’da Þahlýk döneminde Türkçe eðitim ve yayýn yasaklanmýþtý. Bu yýllarda Türkçenin eðitim dili olmasý için iki defa teþebbüse geçilmiþti. Aralýk 1920 yýlýnda Þeyh Muhammed Hayabani’nin Güney Azerbaycan’da kurduðu “Azadistan Cumhuriyeti ”’nde resmi dilin Türkçe olduðu ilan edilmiþ ve Türkçe eðitime baþlanmýþtý. 1 Eylül 1921 yýlýnda Azadistan Cumhuriyetine Ýran tarafýndan son verilmesi üzerine Türkçe eðitim de kaldýrýlmýþtýr. Güney Azerbaycan’daki Ýkinci Türkçe eðitim giriþimi 1945 yýlýnda Piþevari tarafýndan kurulan milli hükümet zamanýnda yapýlmýþ, 1946 yýlýnda milli hükümetin kan ve vahþetle bastýrýlmasýndan sonra, Türkçe eðitim ve yayýn Ýran tarafýndan yasaklanmýþtýr.

    Son olarak 1978 yýlýnda Þahlýk rejiminin ortadan kaldýrýlmasýndan sonra Türkçe yayýn yasaðý kaldýrýlmasýna raðmen eðitim dili Farsça olarak devam etti. Türkçe yayýnlarýn serbest býrakýlmasý üzerine Türkçe yayýnlarýn sayýlarý hýzla çoðalmaya baþlamýþtýr.

    Bütün bu geliþmelere raðmen Güney Azerbaycan’da Fars alfabesi kullanýldýðýndan Türkçe yayýn azlýðý bulunmakta, Türkiye ve diðer Türk ülkeleri ile kuvvetli kültür baðlarý kurulamamaktadýr.

 

Kaynaklar;

1. Blagga Rafael, ”Ýran Halklarý El Kitabý” 1997, s.312

2. Ahmet Annaberdiyev, Ýran Türkmenleri (1881-1979), (Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araþtýrmalarý Enstitüsü Atatürk Ýlkleri ve Ýnkýlâp Tarihi Ana Bilim Dalý, Ýstanbul, 2006, s.77.)

3. Aygün Attar, Ýran’ýn Etnik Yapýsý (Yakýn Dönem ve Günümüzde), Divan Yayýncýlýk, Ankara, 2006, s.62.)

4. Aygün Attar, Ýran’ýn Etnik Yapýsý (Yakýn Dönem ve Günümüzde), Divan Yayýncýlýk, Ankara, 2006, s.223.)

5. Mustafa Balbay, Ýran Raporu, Cumhuriyet Kitaplarý, 2.B., Ýstanbul, 2006, s. 121)   

6. Annaberdiyev, Ahmet, Ýran Türkmenleri (1881-1979), (Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araþtýrmalarý Enstitüsü Atatürk Ýlkleri ve Ýnkýlâp Tarihi Ana Bilim Dalý, Ýstanbul, 2006. sxýý)

7. Gökdað, Bilgehan A.-Heyet, M. Rýza, "Ýran Türklerinde Kimlik Meselesi", bilig, S.30, Yaz 2004. s. 52)

 8. Özkan, Nevzat; ”Türk Dilinin Yurtlarý”, Akçað Yayýnlarý, Ankara. 2003, s.76).


Bu haber 1845 kez okundu.

HAVA DURUMU

ANKARA

SON YORUMLAR

ANKETLER

Avrupa Birliðine benzer bir Türk Birliðinin kurulmasýný onaylýyormusunuz?

Türk Hareketi Derneði-THD © 2016 |Web Sitemiz Türk Hareketine Aittir Ýzinsiz ve Kaynak gösterilmeden kullanýlamaz.

Espower Bilisim